De betekenis van Kafka's gedaanteverwisseling

Hoe een leger aan interpreteerders Kafka's lijden begroef

Franz Kafka’s Die Verwandlung (1915), De Gedaanteverwisseling, is een klein boekje van rond zeventig pagina’s. Kafka schrijft over het leven van Gregor Samsa. Het boek begint wanneer Gregor op een ochtend wakker wordt in het huis van zijn ouders. In zijn slaap is hij veranderd in een “ungeheuren Ungeziefer”, een soort reusachtige strontkever. Kafka laat de precieze gedaantevorm met opzet in het midden. Wat Gregor ook moge zijn, hij is een onmens.

Voor zijn gedaanteverwisseling werkte Gregor als verkoper die door het vele reizen weinig plezier aan zijn werk beleefde. Hij doet het werk hoofdzakelijk om een schuld aan zijn ouders af te lossen. Hij denkt daar nog zeker vijf á zes jaar voor nodig te zullen hebben, maar snakt nu al naar zijn verlossende vrijheid. Maar alsof de schuldlast nog niet zwaar genoeg is wil Gregor ook nog de conservatoriumstudie van zijn zus financieren, omdat hij haar vioolspel zo mooi vindt.

Kortom, Gregor is een loyale, harde werker, maar door zijn gedaanteverwisseling komt er niets van terecht. Als insect kan hij niet meer naar zijn werk, dus kan hij zijn beloftes aan zijn familie niet langer waarmaken. Wanneer zijn vader en moeder ontdekken wat er met hun zoon is gebeurd, reageren zij geschokt en afstandelijk. De vader slaat zijn zoon met enig geweld terug zijn kamer in, waar zijn familie hem voor de buitenwereld verborgen houdt.

Ondanks dat zijn familie Gregor niet meer kan begrijpen, kan hij hen omgekeerd wel degelijk verstaan. Hij blijft in zijn kamer, maar legt zijn oor te luister op vloeren en muren om te horen wat er over hem wordt gezegd. Zo ontdekt hij dat zijn ouders een aanzienlijke som spaargeld bezitten. Zijn ouders, die nu niet meer op kosten van hun zoon kunnen leven, zoeken bovendien een baantje.

Gregors zus, die hem in eerste instantie nog helpt voeden, zal tegen het eind van het boek als eerste opmerken dat ze haar broer niet langer herkent, en oppert daarom dat ze van hem af wil. De vermagerde Gregor komt om van de honger. De schoonmaakster dumpt zijn lichaam. Vader, moeder en zus vergeten Gregor. Grete is nu het lievelingskind. Haar ouders vinden dat het tijd is geworden om een man voor haar te vinden.

Interpretaties

Tussen de vele interpretaties van het boek, door wetenschappers, psychologen, sociologen en leken, staat vreemd genoeg nergens de juiste, en de reden waarom het boek mensen nog steeds persoonlijk raakt. De gedaanteverwisseling zou een maatschappelijke allegorie zijn, het kever-motief zou zus of zo betekenen, enzovoorts. Maar het boek gaat eenvoudigweg over het vroegere leven van Kafka zelf. Het is een autobiografie. Kafka beschrijft hoe zijn ouders hem zijn leven lang financieel en emotioneel zouden hebben uitgebuit, tot hij zich van hen lossneed en daarbij ophield hun zoon te zijn.

Het motief van ontmenselijking, namelijk Gregors geleidelijke verlies aan menselijke gedragingen, hangt samen met het gebrek aan onvoorwaardelijke waardering die Kafka van zijn ouders zocht, maar nooit kreeg. De gedaanteverwisseling van mens tot insect is dus die van gehoorzame zoon, die met zijn leven voor zijn narcistische ouders betaalt, in een ongehoorzame—alsof hij een ‘stuk ongedierte’ is geworden. Het feit dat de ouders een grote som spaargeld bezitten, betekent dat ze hun zoon onnodig hebben uitgebuit. Ze hielden niet van hem, maar van zijn gewilligheid hun spel mee te spelen.

Omdat Gregor zijn ouders vanwege zijn metamorfose niet langer financieel tot nut kan (of wil) zijn, behandelen zij hem steeds minder al mens en steeds meer als het vieze ongedierte waar ze hem voor houden. De schuld die Gregor aan zijn ouders wilde aflossen, staat symbool voor de schuld die vele kinderen voor de zorg en liefde van hun ouders denken te moeten afbetalen. Zus Grete, die het eerst nog voor haar broer opneemt en zich samen met hem tegen hun onvriendelijkste vader verzet, kiest na haar broers gedaanteverwisseling uiteindelijk de zijde van haar ouders, zoals ook in Kafka’s echte leven gebeurde.

De reden dat het boek nog altijd populariteit geniet is dat veel lezers zichzelf erin herkennen. Des te verbazingwekkender het is hoe de vele interpretaties door ‘experts’ van de enige juiste afleiden.